سهراب سپهري
مشفق كاشاني
سهراب سپهري در چهارم ديماه سال 1307 شمسي متولد شد و در خانواده اي هنرمند و مسلمان نشو ونما يافت ، او پس از اتمام تحصيلات عاليه ، در رشته ي هنرهاي زيبا تا آخرين لحظات زندگي پر بار خود به آفرينش هنري در رشته هاي نقاشي و شعر ادامه داد و به شهادت آثار جاودانه اش از مشاهير ادب و هنر معاصر به شمار مي آيد ، مجموعه شعر " هشت كتاب " سهراب و علاقه و اشتياق ادب دوستان به اين اثر پر ارزش مصداق بارز اين مدعاست . او در اول ارديبهشت سال 1359 بدرود حيات گفت و بنا به وصيتي كه كرده بود ، در جوار امامزاده سلطان علي محمد باقر ع واقع در مشهد اردهال كاشان در صحن شرقي امزاده ، معروف به سردار به خاك سپرده شد .
براي آشنايي بيشتر و آنچه را درباره روحيات و هنر والاي او دريافته ام نظر خوانندگان اين مجموعه را به مطلبي كه به عنوان " ياد و خاطره سهراب " در كتاب صبح شماره دوم پاييز سال 1367 از انتشارات دفتر نشر آثار هنري وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامي به قلم نگارنده انتشار يافته است و به دنبال مي آيد ، جلب مي كنم .
ياد و خاطره سهراب سپهري
سهراب سپهري در سال 24 ـ 25 دوره دانشسراي مقدماتي تهران را به پايان برد و طبق قوانين آن روز و تعهدي كه براي مدت پنج سال آموزگاري سپرده بود ، بنا به ميل و اشتياقي كه به شهر خود كاشان داشت در شهريور ماه 25 به سمت آموزگاري به كاشان آمد ،من در آن روزگار در فرهنگ كاشان آن ايام و آموزش و پرورش امروز با سمت معاونت كار مي كردم .
در اولين برخورد ، سيماي نجيب و چهره متفكر او در من اثري گذاشت كه هنوز بعد از ساليان دراز در ذهنم باقي است . به همين دليل و بنا به موافقت او در امور اداري با من يار و مددكار شد و گرچه چند مرتبه به علل كمبود دبير از ايشان خواستند كه در يكي از دبيرستانهاي كاشان تدريس كند، ولي اين تكليف تا تاريخ 16 شهريور 1328 كه سهراب در كاشان بود ، عملي نگرديد .
آن روزها كه براي سركشي به دبستانهاي تابع اداره ، به روستاهاي اطراف كاشان سفر مي كردم ، در اكثر اين سفرها سهـراب با من بود ، و شبـهـا و روزهـا با او رد مسـايل شـعر و ادب ، بحث و تبادل نـظر مي كرديم ، او همواره كوله باري از وسايل نفاشي و چند كتاب شعر خطي و چاپي و نيز متون نثر فارسي كه بيشتر حنبه عرفاني داشت ، با خود مي آورد و در روستاها مورد مطالعه قرار مي داديم و ساعاتي را كه من به كار رسيدگي مدارس مي پرداختم ، نقاشي مي كرد
و يا با روستا نشينان مي نشست و به صحبت مي پرداخت ، از زندگي و وضع معيشت و از رنجها و دردهاي آنان جويا مي شد و گاهي چنان تحت تأثير قرار مي گرفت كه بي اختيار مي گريست . شبها در كلبه روستانشينان كاشان كه با صفـاي روستـايي خـود از ما پذيـرايـي مي كردند ، به خواندن آثار گويندگان شيرين زبان فارسي مي پرداختيـم و گـهگاه بنـا به خواست آنـان ، غزليـات حافـظ و داستانـهاي حماسي شاهـنـامـه را مي خوانديم ، او با شـادي ايـن مردمـان سـاده دل شـاد، و با انـدوه آنـان دلتـنگ مي گشت ،وقتي مي خواستيم به شهر بياييم ناراحت مي شد و مايل بود هميشه در كنار آنان باشد ، از كتابهايي كه سهراب همراه داشت ، نسخه اي خطي از "بيـدل دهلوي" بود، كه سهراب اكثراً در مـطالـعه آن غرق مي شد و نيز ديوان صائب و كليم كاشاني ، بعضي از ابيات غزلهاي بيدل و صائب كه درك آن براي من و او مشكل بود با مراجعه به استاد فقيد "حسين علي منشي كاشاني" كه از افاضل روزگار و از شاعران به نام كاشان و سرپرست انجمن ادبي بود ، توضيح و تشريح مي گرديد و همين علاقه او بود كه به نظر من گرايش او را بدين شيوه نشان مي دهد و آثار او نيز بدون اينكه استقلال شعري خود را از دست بدهد ، رگه هايي از اين سبك به چشم مي خورد
و ناگفته نگذاريم كه شاعر و نويسنده گرانقدر معاصر " سيد حسن حسيني " در يادداشتهايي كه درباره آثار و سبك سهراب فراهم آورده اند و من دو سال پيش اين يادداشت ها را ديده ام ، بدين نكته اشاره كرده است .
سهراب سپهري قبل از اينكه به كار شاعري بپردازد ، به هنر نقاشي مي پرداخت و با عنايت به اينكه از خانداني هنرمند و هنر شناس برخاسته بود خيلي زود در اين رشته نام آور شد، با اينكه وضع مالي خانواده اش چندان رضايت بخش نبود اكثر تابلو هاي خود را به دوستداران اين هنر هديه مي داد و اگر كسي صحبت قيمت و يا پيشنهاد پرداخت وجهي را به او مي كرد ناراحت مي شد و مي گفت فروشي نيست.
پدر سهراب در اداره پست و تلگراف خدمت مي كرد و در ايام نوجواني سهراب به علت فلج شدن هر دو پا خانه نشين شد و مادرگرامي او با داشتن پنج فرزند و استخدام در شركت پست و تلگراف كاشان بار زندگي و تربيت فرزندان خانواده را بر دوش مي كشيد . در تركيب بندي كه در جواب شعري كه من براي او ساخته ام و در مجموعه شعر " آذرخش " صفحه 288 با نمونه اي از خط زيباي او آمده است ، به زندگي خود و پدر اشاراتي دارد كه حاكي از ناراحتي و رنجي است كه بر جان و دل هموار مي كرده است .
روزگار كوتاهي كه سهراب در كاشان اقامت داشت در سه روزنامه محلي به نامهاي " عصر اميد" " ستاره فرهنگ " و " پيكان " شعرهايي طنز گونه به نام مستعار " ميرزا " انتشار مي دادم، اين آثار بيشتر جنبه انتقاد از چند نفر سرمايه دار بود كه مردم محروم كاشان و روستا را در صنعت قـالي بـافـي استـثـمار مي كردند ، قـبل از اينكه شـعرها را بـراي چـاپ به روزنـامه بـدهم ، با سهـراب مشورت و تبادل نظر مي كردم و سهراب گهگاه بيتي مي ساخت و من در شعر خود از آن استفاده مي كردم و همين موضوع مرا باطبع آماده و ذهن وقّاد او آشنا ساخت و با اصرار و ابرامي كه در اين زمينه در آغاز شاعري سهراب كردم رفته رفته شعرهايي در شيوه كلاسيك ساخت و پرداخت و به اصطلاح در اين ايام بود كه كار شاعري سهراب آغاز شد .
دوستاني كه در آن ايام همگام با من وسهراب بودند ، يكي " حبيب الله صناعتي( دكتر صناعتي) " و ديگر "ماشاءالله طبيب زاده (مهندس طبيب زاده) " بود كه اولي تا حدودي كار شاعري را در جوار كار طبابت دنبال كرد و آثار بسيار جالب و ارزنده از او در دست است و دومي به دنبال رشته تخصصي خود، شاعري را ادامه نداد ،با اين دوستان و سهراب و چند نفر ديگر در يكي دو انجمن ادبي شركت مي كرديم و ايام فراغت اكثراً با يكديگر به خواندن شعر شاعران بزرگ مي پرداختيم و بحث و گفتگو مي كرديم . تاگفته نگذارم كه سهراب ، جُنگي از شعرهاي مرا با آثار شاعران نامبرده و جمعي ديگر با خط خود نوشته است كه جزء گرانبهاترين يادبودهاي او در نزد نگارنده محفوظ است .
شهر كاشان شهري است كه در كنار كوير واقع است ، تابستان آن بسيار گرم و طاقت گير است ، در تابستان سال 1326 براي فرار از گرما در يك شب جمعه " پنجشنبه 11/4/ 26 " به اتفاق سهراب به قمصر كاشان كه در سي كيلومتري كاشان واقع و آب و هواي آن بسيار معتدل است و مركز توليد گل سرخ"محمدي " و تهيه گلاب و عطر معروف مي باشد،سفر كرديم و به ياد دارم كه شبي را تا صبح با سهراب به گفتگو پرداختم . سهراب در آن شب دريچه دل خويش را گشود و از رنجهاي زندگي و از انديشه ها و آرزوهاي خود سخن ها گفت كه امروز با خواندن آثار او، بهتر انديشه هاي او را با رنجي كه از زندگي مي برده است ، درك مي كنم .
پس از مراجعت به كاشان تحت تأثير سخنان او بود كه شعري خطاب به او سرودم و همراه يادداشتي بدو دادم ، چندي بعد سهراب نامه اي زيبا و تركيب بندي كه شايد بتوان گفت اولين شعر جدي او بود به من سپرد كه خوشتختانه از گزند ايام محفوظ مانده است و همان طور كه اشاره رفت به درج آن در مجموعه شعر " آذرخش " پرداختم و در اين جا براي دوري جستن از طول كلام ،به آوردن قسمتي از شعر خود خطاب به سهراب بسنده مي كنم .
آنــچــه مـرا اي " سپـهـر " در نظـر آيد نيز تو را پيش ديده جلوه گر آيـد
خستـه شـدم خسته ديگر از دل و ديـده بس كه مرا خون دل زديده برآيد
در دل شـبـهـاي تـار نـالـه كـنـم ســر اهرمن بـخت ِتيره چون ز در آيـد
روز من از روزگار عمـر سيـه تـر اسـت لـشــكـر انـدوه از در دگـر آيــد
گفـتـم ازيـن پـس ننـالـم از غـم ايــام « بر سـر آنـم اگر زدسـت بر آيد»
هر چه كنم درد و نـاله بر خـود هـمـوار درد فـراوان و نـالـه بيـشـتـر آيـد
هر چـه كـشــم آه از نـهـاد بـر افـلاك در دل اين چرخ نـاله بي اثر آيـد
« بـگذرد اين روزگـار تلخ تـر از زهــر بار دگـر روزگار چون شـكر آيد »
ورنه از اين درد و رنـج، اهرمـن مـرگ از در من اي " سپهـر " بي خبر آيد
پرده اي از تيـره روزگـار من است اين پيش تو اي دوست يادگار من است اين
جمعه 12/ 4/ 1326
در اوايل تيرماه 1326 ضمن مشورت با من و علاقه اي كه به كار نقاشي داشت براي گذراندن كنكور به تهران سفر كرد و پس از قبولي در هنركده هنرهاي زيباي دانشگاه تهران درخواست انتقال به تهران كرد كه وزارت فرهنگ با اين درخواست طبق معمول آن زمان و تعهدي كه براي انجام خدمت پنج ساله خارج از تهران داشت موافقتي به عمل نياورد و سهراب به ناچار ترك خدمت كرد و بعداً بر اساس حكمي كه صادر شد از خدمت معاف گرديد و تا يكي دو سال وزارتخانه براي استرداد هزينه تحصيل او در دانشسرا و عدم انجام تعهد پنجساله حدود سي هزار ريال كه در آن روزگار پول كمي هم نبود از وي مطالبه مي كرد كه اين خود با توجه به وضع مالي او دردسري بود كه نمي دانم چگونه و به چه نحو فيـصله يافت ، عزيمت سهـراب بـه تهـران براي دوستان او از جمله من بسيـار ناگوار بود . ولي نامه هاي او مرتب به دست من مي رسيد و ارتباط من با او تا سال 1333 ، « آذرماه » كه به تهران انتقال پيدا كردم برقرار بود .
در طول مدتي كه من در كاشان بودم، حدود هفتاد نامه از سهراب دريافت داشتم كه در همين حدود نيز جواب نوشتـه ام ، درنـامـه هاي گرانـبـار سهـراب بـه غيراز مسايل خصوصي و زندگي خود از دريچه هايي كه از شعر نو به روي او گشوده شده بود سخن بسيار رفته است ، در نامه هاي ارسالي آثاري از نيما ، و ساير شاعران نو پرداز براي استفاده من همراه مي كرد و نظرات ارزنده خود را برايم مي نوشت و شعرهاي تازه خود را مي فرستاد ، دريغ و افسوس كه اين نامه ها را دوستي كه فعلاً در ايران نيست براي مطالعه از من گرفت و ديگر پس نداد . تا امروز به عنوان يادبودي از آن عزيز در مجموعه اي به بازار هنر و ادب عرضه دارم و اميدوارم اگر آن دوست سفر كرده اين دست نوشته را بخواند با استرداد اين ميراث گرانبها، حق دوستي را ادا كند ،ان شاء الله .
سهراب بعد از سرودن تركيب بندي كه در بالا بدان اشارت كردم ،مجموعه داستاني را در قالب مثنوي به عنوان " در كتاب چمن يا آرامگاه عشق "كه تحت تأثير " زهره و منوچهر " ايرج ميرزا ساخته و پرداخته بود ، بدست چاپ سپرد ،
